ROADTRIP OEZBEKISTAN (1): SAMARKAND, DE AZUURBLAUWE PAREL VAN DE ZIJDEROUTE

Van de eenvoudige oasenederzetting Afrasiab tot een multicultureel kruispunt langs de zijderoute: Samarkand kent een lange geschiedenis. Haar strategische ligging langs de zijderoute bracht een ongekende rijkdom die de Timoeriden dynastie aanzette tot het optrekken van enorme paleizen met een hoog 'Duizend-en-één nachtgehalte'. Azuurblauw en turquoise werden het handelsmerk van deze stad waar wij onze roadtrip door het meest fascinerende land van Centraal-Azië aftrappen: Oezbekistan.

Samarkand, oezbekistan, roadtrip, ulug bey observatorium, gur-e-emir, afrasiab, bibi-khanum, Siyob Bazaar, Shah-i-Zinda, Registan, citytrip samarkand

Samarkand, een smeltkroes van culturen.

Een smeltkroes van culturen. Samarkand, de op één na grootste stad van Oezbekistan, heeft een rijke en vooral bewogen geschiedenis. In een ver verleden ontstaan als oasestad, werd ze achtereenvolgens veroverd door Alexander de Grote, de Arabieren, Yelü Dashi, Genghis-Khan en ten slotte Amir Timoer (Timoer Lenk) die van Samarkand de hoofdstad van z'n Timoeridische Rijk maakte. Vanaf 1868 werd de stad een Russisch protectoraat en in 1924 werd ze deel van de Oezbeekse Socialistische Sovjetrepubliek. Na de val van de Sovjet-Unie in 1990 werd Samarkand met de rest van Oezbekistan onafhankelijk. De ligging op de zijderoute bracht de stad welvaart en zorgde voor een mix van culturen die allemaal hun stempel op de stad drukten. In deze smeltkroes van Iraanse, Indiase, Mongoolse en ook westerse en oosterse invloeden trappen we onze roadtrip door Oezbekistan af samen met Pelotshoh, de sympathieke begeleider van Authentic Uzbek Travel.

"De zijderoute bracht Samarkand welvaart en zorgde voor een mix aan culturen die allemaal hun stempel op de stad drukten."

Afrasiyab-fresco's.

Afrasiyab, oude stad op de heuvel. Pelotshoh voert ons naar een heuvel in het noorden van Samarkand waar we door een ruig, omgewoeld graslandschap wandelen. Het is al wat nog rest van Afrasiyab, de eerste nederzetting in Samarkand die bewoond werd vanaf ca. 500 jaar voor tot 1220 jaar na Christus. Niet alleen de heuvel, ook de nabijgelegen rivier en een -deels bewaarde- stadsmuur moest Afrasiyab beschermen tegen indringers. Archeologen hebben er in de loop der tijden een schat aan artifacts opggegraven die we kunnen bewonderen in het aanpalende Museum. Zo werden op de 220ha grote site maar liefst 5 badhuizen, lees: wellness centra, blootgelegd. We zien o.a. een grote collectie munten, prachtig aardewerk, bestek, wijnglazen en een gerestaureerd zoroastrisch altaar. Maar hét pronkstuk van het museum zijn de befaamde Afrasiyab-fresco’s, een reeks prachtige murals die ook wel 'De Schilderingen van de Ambassadeurs' worden genoemd. De fresco's, die de Afrasiyabische koning Varkhuman met ambassadeurs uit o.a. China, Korea en Perzië voorstellen, zijn een waardevol én zeldzaam voorbeeld van Sogdische kunst.

"De Afrasiyab-fresco’s zijn een verbluffend en zeldzaam voorbeeld van Sogdische kunst."

Gur-e-Emir.

De tiran ontketend. Bij het krieken van de dag pikt Pelotshoh ons op bij het hotel. Want wie de fascinerende architectuur van Samarkand enigzins rustig wil ontdekken, doet dat best 's morgens vroeg. In volle ochtendspits rijden we naar Gur-e-Emir, het mausoleum van Timoer Lenk, waarvan de azuurblauwe koepel met grove cannelures machtig boven de omgeving oprijst. Door de toegangspoort, versierd met een muqarna vol prachtige mozaïeken, komen we op het binnenplein met de fundamenten van (verdwenen) madrassa's en minaretten. Pelotshoh vuurt meteen salvo's namen op ons af, maar aan name dropping valt in Oezbekistan niet te ontkomen als je het land wil begrijpen. We onthouden Timoer Lenk, een oorlogszuchtig krijgsheer met Mongools-Turkse roots en zijn kleinzoon Ulug Bey. Gur-e-Emir (Perzisch voor Graf van de Koning) werd eind 14e eeuw gebouwd in opdracht van Mohammed Sultan, Timoer Lenks favoriete kleinzoon waarin hij een ideale troonopvolger zag.

Gur-e-Emir.

Zover zou het nooit komen, want Mohammed Sultan stierf in 1403 op 28 jarige leeftijd, twee jaar voor Timoer Lenk zelf de pijp uit ging. Het was z'n andere kleinzoon, Ulug Bey, die Gur-e-Emir liet verbouwen tot de necropolis, die model zou staan voor de Taj Mahal. De schoonheid van het monument komt pas echt tot z'n recht in de torenhoge grafkamer versierd met zeshoekige onyxtegels, Koraninscripties in marmer, geometrische panelen met sterren en iwans van blauw en goud geverfd papier-maché. Centraal in de ruimte zien we de sarcofagen van Timoer Lenk, z'n zonen Shah Rukh en Miran Shah en z'n kleinzonen Ulug Bey en Mohammed Sultan. Pittig detail: toen Russische onderzoekers op 20 juni 1941 de sarcofaag van Timoer Lenk openden, stootten ze op het opschrift 'Wie mijn graf schendt zal een nog ergere tiran dan ik over zich heenkrijgen'. Twee dagen later viel Hitler Rusland binnen, waarop Stalin beval het graf onmiddelijk weer te sluiten.

"Wie mijn graf schendt, zal een nog ergere tiran dan ik over zich heenkrijgen..."

Ulug Bey Memorial, Samarkand.

Ulug Bey, de staatsman-astronoom. Na de dood van z'n vader, Shah Rukh, nam Ulug Bey in 1447 de macht over de Timoeriden over. Als staatsman was hij ondermaats, maar in wiskunde en astronomie was hij een genie. Hij was de sultan die het universum belangrijker vond dan het slagveld en gedroeg zich daar ook naar. Zo liet hij o.a. op het fameuze Registan plein naast een moskee en karavanserai een madrassa bouwen waar prominente wetenschappers uit die tijd wiskunde en astronomie onderwezen. Op enkele minuten wandelen van Afrasiyab beklimmen we de berg waar Ulug Bey, samen met een wiskundige architect, in 1420 het meest gesofisticeerde observatorium van zijn tijd liet bouwen met een enorme marmeren sextant waarmee hij de exacte posities van sterren en planeten kon berekenen.

Oezbeekse precisie uit de 15e eeuw: Ulug Bey observatorium.

Ulug Bey calculeerde vanuit zijn observatorium ook het siderische jaar, de tijd die de zon er over doet om exact weer dezelfde plaats tussen de sterren te belanden, met een foutmarge van slechts 58 seconden. Vandaag kunnen we slechts de ondergrondse ruimte met het geleidingssysteem waarmee de hoek van de sextant werd afgesteld bezoeken, wat we al bijzonder indrukwekkend vinden. Wat Ulug Bey niet in de sterren gescheven zag, was dat hij in 1499 door z'n eigen zoon zou vermoord worden, waarna de sterrenwacht vernield werd door een bende godsdienstfanaten. Naast het observatorium werd in 1970 het Ulug Bey Museum geopend. We zien er Arabische manuscripten over astronomie en een mooie collectie astronomische instrumenten uit Ulug Beys tijd. Een 15e eeuws schaalmodel toont ons hoe het observatorium er ooit echt uitzag.

"Ulug Bey calculeerde in 1420 vanuit zijn observatorium het siderische jaar, met een foutmarge van slechts 58 seconden."

Siyob Bazaar.

Nors vrouwvolk met gouden tanden. Een welgekomen afwisseling op het vele name droppen is Siyob Bazaar, de markt van Samarkand. In de smalle straatjes naast de paviljoenen liggen tubeteika's (hoofddeksel voor mannen), zijde- kasjmier sjalen en kleurrijk aardewerk in kleine kraampjes uitgestald. In de paviljoenen zelf prijst nors vrouwvolk uit het Sovjettijdperk de oogst van de Oezbeekse akkers met een mond vol gouden tanden aan. We zien er stapels kruiden, noten, groenten en veel (gedroogd) fruit. Ter plekke geperst ranaatappelsap vind gretig aftrek bij zowel locals als toeristen. Bij voor ons onbekende groenten- en fruitsoorten, komt de homeopaat in Pelotshoh naar boven.

Siyob Bazaar.

Met veel kennis ter zake vertelt hij over de heilzame werking van o.a. de jujube (rode dadel) dat een natuurlijk alternatief voor Imodium blijkt te zijn. Een groene radijs in combinatie met honing is dan weer goed is voor maag- en darmklachten. Het zien van al deze exotische voedingswaren in combinatie met de stadswandeling heeft onze honger stevig aangewakkerd. Die stillen we in het nabij gelegen Bibikhanum Teahouse, in een levendig en kleurrijk decor waar authentieke Oezbeekse gerechten worden geserveerd. We wagen ons aan de nationale plat: plov, rijst met lamsvlees bereid met een dozijn kruiden en rozijnen voor een zoete toets.

"Nors vrouwvolk uit het Sovjettijdperk prijst de oogst van de Oezbeekse akkers met een mond vol gouden tanden aan."

Bibi-Khanum, Timoer Lenk's pronkstuk.

Bibi-Khanum: Timoer Lenk's pronkstuk. Immens, buiten proportie, een titanenwerk... is het eerste wat in ons opkomt wanneer we door het 35m hoge portaal het binnenplein van Bibi-Khanum opwandelen. De immense moskee die Timoer Lenk hier in 1404 liet optrekken, is de meest monumentale van heel Samarkand. De legende zegt dat Bibi Khanum, Timoer's favoriete vrouw, het als een verrassing voor de sultan liet bouwen toen hij op veldtocht was. De architect van dienst had een oogje op Bibi en weigerde het werk te voltooien, tenzij hij haar mocht kussen. Toen dit Timoer aan de oren kwam liet hij de architect executeren en beval dat vrouwen voortaan een sluier moesten dragen om mannen niet in verleiding te brengen. Niets is minder waar. Want het was Timoer zelf die het complex als het pronkstuk van zijn rijk liet optrekken. Hij keek zelfs nauwgezet op de werken toe. Meer dan 90 olifanten en honderden slaven liet hij aanrukken om Bibi Khanum te bouwen.

Bibi-Khanum: detail koepel.

Het binnenplein, twee voetbalvelden groot, was ooit volledig betegeld met witte marmer en omgeven door galerijen met 400 koepels en evenveel witmarmeren zuilen. De hele mannelijke bevolking van Samarkand kon er tegelijk het vrijdaggebed bijwonen. De enorme Mongoolse koransteun die we in het midden zien, was een gift van Timoer's kleinzoon Ulug Bey. Bibi Khanum is een monument dat ontzettend veel respect afdwingt, maar het meest zijn we nog onder de indruk van de moskee met z'n 40m hoge azuurblauwe koepel die hoog boven de stad uitrijst. Bibi Khanum werd in 1740 door de Perzen verwoest, aardbevingen en plunderingen deden in de loop der tijden de rest. Het waren de Sovjets die Bibi Khanum in de jaren '70 van vorige eeuw volledig restaureerden.

"Bibi Khanum is een monument dat ontzettend veel respect afdwingt."

Shah-i-Zinda, alias Mausoleum Avenue.

Mausoleum Avenue. Oezbekistan heeft een grote moslimgemeenschap waarvan er maar weinig praktiserend zijn volgens Pelotshoh. Toch zien we heel wat devotie bij de Hazrat Khizr Mosque, de oudste moskee van Samarkand die in de 13e eeuw door de Mongolen met de grond gelijkgemaakt werd. De huidige moskee werd in 1855 op dezelfde plek heropgebouwd en is een populaire hangout voor Oezbeken. Ze komen er hun geloof beleiden én een groet brengen bij het mausoleum van de in 2016 overleden Islam Karimov, de eerste president van het onafhankelijke Oezbekistan. Behalve de mooie architectuur en het charmante binnenplein, genieten we van op het terras van een spectaculaire uitzicht op Bibi-Khanum dat als een titaan boven de stad uit torent. Een korte wandeling brengt ons naar Shah-i-Zinda, de beroemdste necropool van Centraal Azië, gebouwd op de heuvelrug van Afrasiyab.

Shah-i-Zinda.

Langs een imposante chartak (poort) wandelen we de steile laan op waar we overdonderd worden door de mooiste grafpaleizen. Sha-i-Zinda - letterlijk Levende Koning - werd opgetrokken tussen de 11e en de 19e eeuw en herbergt een twintigtal prachtige mausoleums verdeeld over drie niveau's, gescheiden door chartaks. Prominente figuren uit de Timoeridendynastie liggen er begraven en volgens de legende vond ook Qusam, de neef van de profeet Mohammed, er eeuwige rust. We wandelen er langs mausoleums betegeld met kleurrijke majolica in complexe geometrische patronen die voor een aangenaam kaleidoscopisch effect zorgen. Het mooiste is wat ons betreft het turquoise grafmonument van Turkan Ago, de zuster van Timoer Lenk dat ook vanbinnen een lust voor het oog is. Het getuigt, net als heel Shah-i-Zinda, van de verbluffende knowhow van de Timoeridische vaklui en architecten.

"Shah-i-Zinda getuigt van de verbluffende knowhow van de Timoeridische vaklui en architecten."

Locals baten kleine souvenirshops uit in de madrassa's van Registan.

Registan, Samarkand's koninginnestuk. Een architectuurwandeling in Samarkand is er een van superlatieven. Met Pelotshoh staan we op het terras voor Registan, waar we ons tevergeefs een gigantisch plein met aan drie zijden een enorme gotische kathedraal proberen voor te stellen. Registan met z'n drie madrassa's en enorme moskee, is het Centraal-Aziatische equivalent van deze Westerse utopie. Niet verstoken van enige trots, geeft Pelotshoh ons tekst en uitleg over dit iconische bouwwerk in het hart van de stad. Registan - letterlijk 'zandplek' - ontstond in de 9e eeuw rond het graf van een heilige imam. Vijf eeuwen later liet Ulug Bey er een madrassa in Perzisch-Timuridische stijl, een moskee, een carvanserai en een badhuis bouwen, Registan werd het commerciële hart van Samarkand. Nog een eeuw later werden de carvanserai en het badhuis gesloopt en vervangen door twee nieuwe madrassa's en kreeg Registan z'n huidige look.

Tilla-Kori Madrassa, Registan.

Op het immense plein, temidden van de drie madrassa's, wordt de ware omvang van Registan pas echt duidelijk. De facades zijn een overdaad aan azuurblauwe en turquoise majolica, doorvlochten met wervelende patronen die ondanks hun contrasten toch een harmonieus geheel vormen. Dat een en ander niet meer zo loodrecht als bedoeld staat heeft volgens onze gids alles te maken met de vele aardbevingen die ze doorstonden. Dat ze die én de plundertochten van Dzjengis Khan trotseerden, zegt alles over het vakmanschap waarmee ze gebouwd werden. We zien opvallend veel astromische symbolen op het pishtaq van de Ulug Bey Madrassa, terwijl enorme tijgermozaiëken de Sher-Dor Madrasa sieren. Op de binnenpeinen van de madrassa's heerst een gezellige drukte rond de souvenirshops die locals runnen in de lege cellen. Maar het is het met bladgoud en glazuur afgewerkte interieur van de Tilla-Kori Madrassa die nog het meest induk op ons maakt. Na ons bezoek blazen we uit op het terras van de kiosk op de gezellige promenade van Registan waar we lekkere koffie - geen evidentie in Oezbekistan - drinken voor weinig geld. Oezbeekse vrouwen wandelen er in bosjes voorbij of installeren zich met ijsjes en thee aan een tafeltje bij de kiosk. Hun typische kledij lijkt wel een extensie van de prachtige geometrische patronen van Registan. Wordt vervolgd...

"De typische kledij van Oezbeekse dames lijkt wel een extensie van de geometrische patronen van Registan."

Deze reportage kwam tot stand i.s.m. en werd gesponsord door www.uzbektravel.fr en www.turkishairlines.com

OEZBEKISTAN PRAKTISCH:

Authentik Uzbek Travel: is een lokale reisagent, waarmee we nauw hebben samengewerkt. Een agent die zich inzet voor het klimaat en zoals de naam al zegt zoveel mogelijk authentieke ervaringen aan haar reizigers aanbiedt. Zowel op natuurgebied, bergen, woestijn, eeuwenoude bomen, als op cultureel gebied en niet het minst op menselijk vlak. Want met hen kan je ervan op aan dat je veel locals ontmoet, er blijft slapen, met hen traditioneel leert koken, katoen gaat plukken, schooltjes bezoekt en het dorpsleven ontdekt, wat je ver terug in de tijd catapulteert. Ze bieden erg concurentiële prijzen aan en wie de code 'Blog Dichtbij & Ver Weg' gebruikt krijgt 6% vermindering. Authentic Uzbek Travel organiseert individuele reizen volledig op maat met een Engelstalige of Franstalige gids/chauffeur.

!! Maar je kan ook mee op een speciale reis van maximaal 2 x 10 personen die Authentik Uzbek Travel speciaal voor onze lezers organiseert en die wij in het Nederlands zullen begeleiden naast een plaatselijke gids die alle off the beaten track plekjes kent. Later meer!!

Bookings & contact: cat.uiterdijk@outlook.fr - 33 (0)681 689 653 of via www.uzbektravel.fr

Vervoer: Wij vlogen naar Samarkand met Turkisch Airlines, die naar verschillende steden in Uzbekistan vliegen, waardoor het makkelijk is om in de ene stad aan te komen en in een andere stad weer te vertrekken. Turkish Airlines heeft erg concurentiële prijzen, een uitstekende catering, goede service aan boord en was jarenlang, net als in 2024, de beste luchtvaartmaatschappij van Europa. Ze vliegen naar 350 bestemmingen in 130 landen met een vloot van 500 toestellen. Bookings: www.turkishairlines.com