CULTUURTRIP SAKSEN (1): EEN DUIK IN HET MUZIKALE VERLEDEN VAN LEIPZIG

Leipzig is al eeuwenlang een belangrijke handelsstad op een kruispunt van culturen. Met de komst van de universiteit begin 15e eeuw en de boekdrukkunst won ze steeds meer aan belang. In meer recente tijden leidden de Leipzigse Montagsdemonstrationen tot de val van de Berlijnse Muur. Maar Leipzig, alias het Nieuwe Berlijn, is bovenal een stad boordevol muzikaal charisma. Beroemde componisten hebben er gewoond, gewerkt of maakten er hun passage, niet in de laatste plaats Johan Sebastian Bach.

Augustplatz: City Hochhaus (b) - Paulinum (o).

DDR Art Deco. Het is even opkijken wanneer ik 's ochtends met de sneltrein vanuit Dresden in Leipzig toekom: Leipzig Hauptbahnhof lijkt eerder een luchthaven dan een station. Met een oppervlakte van 80.000 m2, 24 perrons en vele shops, is dit het grootste station van Europa. Ik neem de tram naar nog meer grootsheid, want het bruisende Augustplatz blijkt ook nog eens een van Europa's grootste pleinen te zijn. Dit kloppende economische hart van de stad is omringd door enkele van Leipzig's meest iconische gebouwen zoals het Augustiner (2007) met het kerkachtige Paulinum, dat de aula en kerk van de Leipzigse Universiteit herbergt. Bekende studenten waren hier o.a. de 16e eeuwse astronoom Tycho Brahe, Goethe, Nietschze, Richard Wagner en in meer recente tijden Angela Merkel.

Neues Gewandhaus op Augustplatz.

Andere blikvangers zijn het Neues Gewandhaus uit 1981, de enige nieuwe concertzaal die ooit in de DDR werd gebouwd. Het immense gebouw, dat Augustplatz grillig reflecteert, kwam er onder impuls van dirigent Kurt Masur en kostte zo'n slordige 132 miljoen DDR Mark. Pal ertegenover staat de Oper Leipzig uit 1960 die werd opgetrokken in een stijl die je nog het best als DDR art-deco kan omschrijven. Dit sobere gebouw is op z'n mooist wanneer het 's avonds verlicht wordt. Augustplatz wordt gedomineerd door het 142m hoge City Hochhaus (1972), een skyscraper in de vorm van een opengeslagen boek. In z'n schaduw staat het Kroch-Hochhaus (1928), de eerste bescheiden wolkenkrabber van de stad.

"Met een oppervlakte van 80.000 m2, 24 perrons en vele shops, is Leipzig HbF grootste station van Europa."

Nikolaikirche, Leipzig.

Doorgedreven perfectionist. Op Augustplatz wandel ik de Grimaissche Strasse in, waar op een doordeweekse voormiddag al behoorlijk geshopt wordt. Ik zie er enkele chique 19e eeuwse winkelgalerijen, zoals de Mädler Passage waar een beeld van Faust en Mephistopheles naar Auerbachs Keller wijst. Aan de verleiding om een drankje te scoren in deze 16e eeuwse wijnbar, de oudste van Leipzig, kan ik niet weerstaan. Behalve Bach, waar ik een immense bewondering voor heb, kwam ook Goethe hier over de vloer. Auerbachs Keller kreeg onsterfelijke roem toen de beroemde schrijver er een scene uit z'n Faust II liet afspelen. In de nabijgelegen 12e eeuwse Nikolaikirche, de oudste en grootste kerk van Leipzig, vallen vooral het pastelkleurige interieur en het enorme orgel op. Bach was er 27 jaar lang organist én muziekdirecteur, al z'n Leipzig cantatas werden afwisseldend hier en in de Thomaskirche opgevoerd. In april 1724 vond er de première van z'n Johannespassie plaats. Het verhaal doet de ronde dat Bach er ooit een koorknaap die uit de toon zong, luid bulderend de kerk uitjoeg. Als doorgedreven perfectionist was hij soms onvoorspelbaar streng.

"Aan de verleiding om een drankje te scoren in Auerbachs Keller, de oudste wijnbar van Leipzig, kan ik niet weerstaan."

Altes Rathaus Leipzig, nu een stadsmuseum.

Het Nieuwe Berlijn. Leipzig werd het symbool van het verzet tegen het communistische DDR regime. Vanaf het najaar van 1989 zwollen de zogenaamde Montagsdemonstrationen er aan tot massale protesten die op 9 november de val van de Berlijnse muur inluidden. Overal in de stad zie ik verklarende bordjes op cruciale plekken van die woelige novemberdagen in 1989. Het was door de bemiddeling van Kurt Masur dat er een bloedbad werd vermeden. Na de 'Wende' liep de stad leeg, maar ze heeft intussen een stevige inhaalbeweging gemaakt. Vandaag telt ze weer meer dan 600.000 inwoners met daar bovenop nog eens 40.000 studenten die voor een dynamische instroom zorgen. Ik heb dan ook nergens het gevoel door een stereotype ex-DDR stad te wandelen. Integendeel, ik ontdek een moderne stad vol positieve vibes. Leipzig wordt vandaag zelfs het 'Nieuwe Berlijn' genoemd. De geschiedenis van de stad ontdek ik in het Altes Rathaus, een van de mooiste renaissancegebouwen van Duitsland, nu een museum vol waardevolle objecten en kunstschatten uit meer dan 1000 jaar stadsgeschiedenis. Ook als muziekliefhebber kom ik er ruimschoots aan mijn trekken met een mooie collectie historische muziekinstrumenten en een digitaal Bach parcours. Ik zie er ook opvallende memorabilia, zoals een haarlok van Wagner en het dirigeerstokje van Mendelssohn, dat nog aan Mozart zou toebehoord hebben.

"Leipzig wordt vandaag het 'Nieuwe Berlijn' genoemd."

Thomaskerk Leipzig.

J.S.B. Leipzig ademt Bach, je kan er geen etalage voorbij wandelen of er is wel iets dat naar hem verwijst. De in Eisenach geboren componist woonde van 1723 tot aan z'n dood in 1750 in Leipzig. 27 Jaar lang was hij er Thomaskantor, organist en leraar aan de Thomasschool en hij was verantwoordelijk voor de muziek in zowel de Thomas- als de Nikolaikerk. In Leipzig schreef Bach zijn mooiste werken en het gros van zijn cantates. Zijn Messe in H Moll, het Weihnachtsoratorium, de Mattheuspassie, ze kenden hier allemaal hun première. Bach's monumentale incarnatie is het immense standbeeld van Carl Sneffner uit 1908 bij de Thomaskerk. Dit beeld van een wat slordig gekleede Bach voor een Jugendstilachtig orgel is het tweede waarmee de componist een ereplek kreeg in de stad. Zijn eerste standbeeld uit 1843 staat wat verder langs de stadsring en is het oudste Bachbeeld ter wereld.

Bachs nieuwe standbeeld (1908) bij de Thomaskirche.

Het kwam er dankzij benefietconcerten die Felix Mendelssohn organiseerde om het kunstwerk te financieren. De Thomaskerk (1496) met z'n achthoekige toren is intussen uitgegroeid tot een bedevaartsoord voor Bachliefhebbers uit zowat de hele wereld. Tot mijn verbazing ben ik helemaal alleen in deze kerk die een zekere mysteriositeit uitstraalt. Wat meteen opvalt zijn de twee orgels: één achteraan in het schip en een kleinere orgel aan de noordwand waarin ik de initialen van Bach (JSB) herken. Het werd er in het jaar 2000 geplaatst speciaal voor het uitvoeren van Bach's werk. De glasramen lijken wel een soort 'wall of fame' met naast afbeeldingen van Bach en Mendelssohn ook nog een van Maarten Luther die hier in 1539 de ziel uit z'n reformistische lijf kwam prediken.

Bachs graf in de Thomaskirche.

De Thomaskerk kent een lange Bachtraditie die levend wordt gehouden door het in 1212 opgerichte Thomanerchor, het oudste jongenskoor van Duitsland. Elke vrijdagavond en zaterdagmiddag zingen ze er motetten van Bach. Ook het beroemde Gewandhausorchester speelt af en toe in de Thomaskerk. Elk jaar in juni trappen ze er samen met het Thomanerchor het Bachfest Leipzig af. Tijd voor een sereen saluut bij Bach's graf in het koor van de kerk: een bronzen vloerplaat met enkel zijn naam, bedekt met bloemen. Een echt kippenvelmoment beleef ik wanneer ik me discreet met m'n earbuds op een kerkbankje installeer en fragmenten uit Bach's Weihnachtsoratorium, dat hier in 1734 voor het eerst werd uitgevoerd, beluister. Op de plek waarvoor het werk bedoeld was, klinkt het machtiger dan ooit.

Bach Museum Leipzig: Bachs enige authentieke portret (1746) door Elias Gottlob Haussman.

Tegenover de ingang van de Thomasskirche bezoek ik het 17e eeuwse Bosehaus waar sinds 1985 het Bach Museum en het Bach Archief gevestigd zijn. Sinds de opening in 1985 werd het Bachmuseum twee keer gerenoveerd. Het telt 12 thematische zalen waaronder Bachs Orchestra, een collectie muziekinstrumenten uit Bachs tijd die ik hier op een leuke interactieve manier ontdek. Het orgel uit 1743 werd gered uit de in WO II verwoeste Johanneskirche en is ooit nog door Bach zelf bespeeld. Maar het is vooral de 'Schatkamer' die me boeit, met handgeschreven partituren van Bach's cantatas, dito teksten en het beroemde Bachportret van Elias Gottlob Haussmann uit 1746, dat enkele jaren geleden vanuit een Amerikaanse privecollectie terug naar Leipzig kwam.

"Op de plek waarvoor het Weihnachtsoratorium bedoeld was, klinkt het machtiger dan ooit."

Wagners 'pornokubus' voor het oude Stasihoofdkwartier.

Wagner's Pornokubus. De Wagnerwandeling door Leipzig stelt me wat teleur. Zo zijn er nog weinig tastbare sporen van de componist te vinden. Het huis in Brül 3 werd gesloopt, enkel een bordje op de huidige building herinnert aan het feit dat de componist er in 1813 het levenslicht zag. Na de dood van z'n vader verhuisde Wagner's familie naar Dresden. In 1827 keerde Richard naar z'n geboortestad terug om er te studeren, eerst aan de Nikolai- en Thomasschule, later aan de Leipzigse universiteit. In 1833 verliet Wagner de stad definitief. Het duurde nog tot 1983 voor hij een ereplek kreeg in zijn geboortestad: een bescheiden buste in het Obererpark achter de opera. Voor zijn 200ste geboortedag kreeg hij een monumentaal beeld voor het oude Stasihoofdkwartier. De sokkel met basreliëfs van naakte Rheinmädchen stond er al een eeuw eerder zonder beeld, waardoor het spottend de bijnaam 'Pornokubus' kreeg. In 2013 entte Max Klinger er de jonge student Wagner op, voor een immens silhouet van de beroemde componist, die hij later zou worden. Wagner verdient beter.

"Het duurde nog tot 1983 voor Wagner een ereplek kreeg in zijn geboortestad."

Mendelssohns werkkamer in Leipzig.

Verborgen talenten. We kunnen het ons vandaag nog amper voorstellen, maar Bach raakte na z'n dood zo'n beetje in de vergetelheid. Het is dankzij de lans die Felix Mendelssohn voor hem brak, dat er halfweg de 19e eeuw een ware Bachrevival onststond. In 1841 werd in de Thomaskerk onder zijn leiding voor het eerst sinds Bach's dood de Mathheuspassie weer uitgevoerd. Net als Bach, drukte ook Mendelssohn zijn stempel op het muzikale charisma van Leipzig. In 1835 werd hij op jonge leeftijd kapellmeister van het Gewandhausorchester dat onder zijn hoede uitgroeide tot een beroemd orkest. Hij richtte in 1843 in Leipzig ook het eerste muziekconservatorium in Duitsland op: de Hogeschool voor Muziek en Theater Felix Mendelssohn-Bartoldy, tegenover het oude Stasibureau.

Luzern door de ogen van Mendelssohn.

Wanneer ik de trap van het Mendelssohnhaus in de Goldschmidtstrasse 12 beklim, lijkt het of ik gewoon bij Mendelssohn op bezoek kom. De bel-étage waar hij van 1835 tot aan z'n dood in 1847 woonde, is authentiek heringericht mét het originele meubilair. Zoals Mendelssohns werkkamer, waar borstbeelden van z'n grote voorbeelden Goethe en Bach over zijn schouder meekeken. Ik zie er handgeschreven partituren en originele portretten van de componist. In de ruimte met z'n oude vleugelpiano - please don't touch - gaf hij huiskamerconcerten met gasten als Berlioz, de Schumanns en Wagner. Als reiziger ben ik enorm geboeid door de kamer waar zijn reiskoffer is uitgestald tussen de mooie tekeningen en aquarellen die hij tijdens zijn reizen door o.a. Italië, Zwitserland en Engeland maakte. Dat hij tot veel meer dan enkel componeren in staat was, is bij deze duidelijk. Bij het 'Effectorium' op het gelijkvloers blijk ook ik verborgen talenten te hebben: met een dirigeerstokje manipuleer ik er een virtueel orkest dat Mendelssohns Elijah uitvoert. Alleen het applaus ontbreekt.

"Wanneer ik de trap van het huis in de Goldschmidtstrasse 12 beklim, lijkt het of ik gewoon bij Mendelssohn op bezoek kom."

Robert & Clara Schumann beleefden hun gelukkigste jaren in Leipzig.

Op de koffie bij Schumann. Robert Schumann kwam in 1828 op achttienjarige leeftijd naar Leipzig om er rechten te studeren, maar was meer geboeid door de pianolessen (én de dochter) van z'n mentor Friedrich Wieck. Na een korte zijsprong in Heidelberg, keerde hij in 1830 naar Leipzig terug om zich volledig aan de muziek te wijden. In 1840 trouwde hij met Clara Wieck, het stel woonde tot 1844 in het appartement aan de Inselstrasse 18, nu het Schumannhaus Leipzig. Het is geen écht museum, maar wel een belevingscentrum over de periode dat het koppel er woonde. Volgens Schumann waren het zelfs de gelukkigste jaren van hun leven. Spullen van de componist zijn er niet, wel interactieve kamers die de bezoekers een kijk geven op de muziek én de complexe relatie van het kunstenaarskoppel.

Schumannhaus Leipzig.

De vriendelijke dame aan de ticketbalie van het Schumannhaus verontschuldigt zich al meteen bij mijn binnenkomst: er zijn namelijk enkele schoolkinderen op bezoek en het gaat er allemaal wat rumoeriger aan toe dan anders. De Schumanns hadden 7 kinderen, het huis zal het dus wel gewend zijn. Op discrete afstand van het jonge volkje volg ik het parcours door de zes thematische kamers. Net zoals Mendelssohn had ook Schumann een concertruimte met een vleugelpiano, waar in intieme kring werd gemusiceerd. Mendelssohn zelf, maar ook Liszt en Berlioz kwamen hier ooit een potje jammen. Het 'Reisekabinet' focust op de trips die de Schumanns ondernamen naar Denemarken (1842) en Rusland (1844), wat voor die tijd een hele onderneming bleek. Die reizen draaiden trouwens helemaal rond Clara, die als sterpianiste bekendheid in heel Europa genoot. In de 'Education Room' wordt ze volop in de spotlight gezet, samen met haar vader, Friedrich Wieck. Leuk detail, je kan er piano spelen op een houten replica van Clara's hand, naast het originele plaasteren afgietsel.

Schumannhaus Leipzig: een afgietsel van Clara Wiecks hand.

Ik haal het klasje in bij het 'Experimental Marriage Lab', de componeerkamer van Schumann. Terwijl ik wacht tot de jongelui klaar zijn, brengt de lieftallige dame van de balie me spontaan een koffie en verontschuldigt ze zich nogmaals voor het ongemak dat er eigenlijk geen is. Het 'Experimental Marriage Lab' belicht het complexe leven van de Schumanns. Want twee ambitieuze kunstenaars met elk een carrière en een stel kinderen om op te voeden was een moeilijke evenwichtsoefening, zeker in de 19e eeuw. En daar sta ik dan, van m'n koffie te nippen terwijl ik in m'n verbeelding meekijk over de schouder van een componerende Schumann. Op deze exacte plek schreef hij enkele van z'n mooiste werken, waaronder z'n eerste en vierde symfonie, z'n beroemde pianokwartet en het wereldlijk oratorium Das Paradies und die Peri. Op de koffie bij Robert Schumann, beter wordt het niet!

"Op de koffie bij Robert Schumann, beter wordt het niet!"

Goethe Memorial Leipzig.