HET RUHRGEBIED: VAN INDUSTRIEEL BRAAKLAND TOT KUNSTENLANDSCHAP

Het Ruhrgebied was ooit mijn eerste stap over de landsgrenzen, al was het dan in de aardrijkskundeles én mijn bescheiden Kleine Wereld Atlas. Enkele jaren later bolde ik met wat D-Marken en een lijvige studiemap op zak met de schoolbus naar het Ruhrgebied. Het werd een somber reisje, al was dat vooral te wijten aan het slechte weer en de timing. Anno 2023 is er veel veranderd: de Mark is vervangen door de Euro, Duitsland is herenigd, en het Ruhrgebied verhuisde van de aardrijkskunde- naar de geschiedenisles. Ik verken de regio na 35 jaar opnieuw tijdens de prestigieuze Ruhrtriennale, op een verrassend leuke trip die smaakt naar meer.

Gasometer Oberhausen © Ruhr Tourismus/Jochen Schlutius.

Industriekathedraal. Op weg van Essen naar Duisburg zie ik naast de snelweg in Oberhausen een enorme gastank monumentaal boven het landschap uit toornen. Schijfgasreservoirs als deze zie je zowat overal in het Ruhrgebied en dienden om het cokesgas bij de hoogovens op te vangen. De Gasometer van Oberhausen - met 120 m de grootste van Europa - ontsnapte in 1988 nipt aan de sloophamer. Vandaag is hij een van 's werelds meest unieke expositieruimtes. In 2013 gooide inpakkunstenaar Christo er nog hoge ogen met zijn Big Air Package, een enorme ballon-sculptuur die de immense tank bijna helemaal vulde. Bijzonder spectaculair is de glazen panoramalift die je tot op het dak van de industriekathedraal voert, vanwaar je het mooiste uitzicht over het Ruhrgebied hebt.

"De industriekathedraal van Oberhausen ontsnapte nipt aan de sloophamer."

Cantoni Crescenti's 'Melt' - Landschaftspark Duisburg Nord 2014.

Niemandsland. In het Landschaftspark Duisburg Nord word ik opgewacht door Hendrik, de attaché van de Ruhrtriennale. 'Gooi gerust alle remmen los' lacht hij terwijl hij me aanspoort over Melt te lopen, de 70 m lange installatie van het Braziliaanse duo Cantoni Crescenti. Onder de oude hoogoven op de site bouwde het tweetal een interactieve piste uit 50 metalen platen en 1800 stalen veren. Dat het kinetische oppervlak reageert op bewegingen, merk ik als ik effectief de remmen los gooi en onder een hels lawaai over de installatie scheer. Melt - een productie van Urbane Kunste Ruhr - kadert in de Ruhrtriennale en is een van de vijf beeldende kunstinstallaties dit jaar. 'Ondanks haar naam is de Ruhrtriennale een jaarlijks festival' zegt Hendrik, 'maar het thema en de artistieke directeur veranderen elke drie jaar'. Het in 2002 opgestarte muziek- en kunstenfestival groeide uit tot een van de meest prestigieuze van West-Europa en gaf het Ruhrgebied een nieuw elan.

Landschaftspark Duisburg.

'Toen in 1985 de hoogovens hier sloten, wou de overheid de fabriek met de sloophamer uit het geheugen van de mensheid wissen' zegt Bernd, mijn gids in het Landschapspark van Duisburg. (Dusburg in het lokale dialect). Maar de omwonenden dachten daar anders over en de site, 2500 voetbalvelden groot, werd gerenoveerd. In 1994 werd het een landschapspark waar industrieel erfgoed, natuur en cultuur harmonieus met elkaar versmelten. Ik ben onder de indruk van de plek. 'Tachtig jaar lang draaiden de hoogovens hier 24/7 en het vuur lichtte 's nachts zelfs de hemel op' zegt Bernd. Meer dan 37 miljoen ton ijzer vloeide er uit de hoogovens. We volgen een stuk van een oude spoorweg die wat verderop in een soort niemandsland lijkt te verdwijnen. Ernaast zien we de oude krachtcentrale die werd getransformeerd tot een zaal voor grootschalige evenementen, theater, muziek en zelfs opera. Bij een vijver blazen we even uit, terwijl we genieten van een drankje.

Landschaftspark Duisburg Nord.

Ook Duisburg heeft z'n Gasometer, al is hij een stuk kleiner dan die van Oberhausen. 'Een duikersclub nam de tank over' zegt Bernd, 'ze hadden meer dan 80 dagen nodig om de tank te vullen met 21 miljoen liter water'. Nadien hebben ze er nog een scheepswrak, een vliegtuig- en enkele autowrakken in gedumpt en een kunstmatig rif in aangelegd. Dé attractie van de site is Hochofen 5, een van de drie hoogovens die nog overeind bleef en de enige die toegankelijk is. We wandelen tot bij de haard van de oven, tot in de buik van dit vuurbrakende creatuur. Hier voel ik nog de tonnen energie van weleer. Langs een ijzeren trap klimmen we naar het dak van het gevaarte, waar we vanaf 50 m hoogte genieten van een adembenemend panorama. Vanaf dit nest kijk je uit over 9 steden en TKS, de grootste staalfabriek van Europa. Het post-industriële decor van het park is dan ook een droomlocatie voor de Ruhrtriennale.

"In de buik van dit vuurbrakende creatuur voel ik nog de tonnen energie van weleer."

Folkwang Museum Essen.

Reality TV met diepgang. Voor hun bijdrage tot de Ruhrtriennale filmden Antje Ehmann en Harun Farocki drie jaar lang in 15 grote wereldsteden. Uit meer dan 400 kortfilms destilleerden ze de twee videoprojecten Labour in a Single Shot en Workers Leaving Their Workplace in Ten Cities, die ik in het Folkwang Museum van Essen kan bekijken. De films die simultaan worden afgespeeld rond het thema werk in het post- en pre-industriële tijdperk, nodigen mij als toeschouwer uit er mijn eigen (imaginaire) film door te weven. Reality TV dus, maar dan met diepgang. Een betere plek dan Folkwang - het eerste museum voor moderne kunst in Duitsland - had het duo voor hun installatie niet kunnen bedenken.

Folkwang Museum Essen, het eerste museum voor moderne kunst in Duitsland.

In 2010 breidde het Folkwang Museum uit en werden de oude en de nieuwe vleugel geniaal met elkaar verbonden. Ik ben alvast geïmponeerd door de transparantie ervan, die hier voor magistrale lichtinvallen zorgt. Voor de aangekondigde expo van Monet, Gauguin, van Gogh... Inspiration Japan ben ik nog enkele weken te vroeg, maar sommige van hun werken kan ik bewonderen in de vaste collectie. Behalve impressionisten, Duitse expressionisten en een resem andere -isten, zie ik er schilder- en beeldhouwkunst uit alle grote kunststromingen van de 20 ste eeuw. Ook de fotocollectie kan tellen en in 2008 werd zelfs de hele affichecollectie van het Plakat Museum geadopteerd. Folkwang werd het toonaangevende museum in het Ruhrgebied, de regio met de grootste museumdichtheid ter wereld.

"Het Ruhrgebied heeft de grootste museumdichtheid ter wereld."

Shaft XII - Zeche Zollverein.

Kultuurstad Zollverein. Op weg naar Zeche Zollverein in Essen - de grootste steenkoolmijn van Europa - zie ik de meniekleurige lifttoren van Shaft XII al van ver opdoemen. In z'n hoogdagen trok de immense vierwiellift 12.000 ton steenkool per dag naar boven. 'Zowat vier keer meer dan elke andere mijn ter wereld' zegt Franz, mijn gids ter plekke. Schacht XII werd in 1847 gebouwd naast de eerste spoorweg in de regio en bleef tot de sluiting van de mijn in 1986 operationeel. In 2001 werd Zolverein samen met de aanpalende cokesfabriek op de Unesco werelderfgoedlijst gezet. Schaft XII werd hét symbool van de herbestemming van het Ruhrgebied.

Zeche-Zollverein, maquette.

'De schachtkooi was ooit een van de snelste ter wereld' zegt Franz. In amper 83 seconden steeg ze 620 meter omhoog. De lift terug operationeel maken als toeristische attractie is volgens mijn gids geen optie. 'Té gevaarlijk omwille van instortende mijngangen'. De investering om zo'n rit weer veilig te maken is zo groot dat een retourtje put algauw meer dan 50 euro zou kosten. Ook spectaculair en helemaal gratis is de 50 m hoge roltrap naar de bovenste etage van de oude kolenwasserij, nu het Ruhr Museum. Vanaf de museumbar geniet ik bij een kop koffie van een mooi panorama over de site en de harmonieuze Bauhaus architectuur van de oude mijngebouwen.

Het oude turbo compressiehuis van Zollverien is nu een hip restaurant.

Met musea, evenementenhallen en kunstplatforms lijkt Zollverein wel een echte cultuurstad en wat leuk is, je kan er ook lekker tafelen. In Casino, het restaurant in het oude turbo-compressiehuis, werd het trendy interieur geniaal verweven met het industriële decor. Op de kaart staan dagverse gerechten en ik geniet er van een pittige Tuna Tataki, een heerlijke 48/60 (schouder van Nebraska rund) met groene asperges en ook het aardbeiendessert is om duimen en vingers af te likken. 's Avonds woon ik in PACT, het voormalige douchecomplex van de mijn, een voorstelling bij van de Ruhrtriennale: El triunfo de la libertad van La Ribot. Enkele lichtkranten vertellen het verhaal van Nelson die op vakantie in Spanje eerst noten en daarna cocosnoten stuk slaat met z'n penis. Hoewel ik er af en toe stevig mee kan lachen, is de pointe mij toch enigszins ontgaan.

"Zollverein heeft veel weg van een echte cultuurstad."

Funf Bildhauer - Johannes Brus / Kunstmuseum Bochum.

Kunstmuseum in het Kunstmuseum. 'Ik verheug me erop de hoofdingang van het Kunstmuseum in Bochum te sluiten' zei ruimtelijk kunstenaar Gregor Schneider. Aldus geschiedde en met zijn installatie Kunstmuseum voor de Ruhrtriennale dwingt hij mij het museum langs een omgevormd parcours te betreden. Op die manier wil Schneider het gebouw in vorm, functie en uitzicht totaal veranderen en mij als bezoeker op existentiële wijze met mezelf confronteren. Welbeschouwd komt het hier op neer dat ik het gebouw op een iets minder comfortabele manier ben binnengeslopen en dat de perceptie van het museum voor mij dezelfde blijft: je hoeft niet persé alle hedendaagse kunst te pruimen.

Kunstmuseum Bochum.

Van het museum - opgericht in 1960 voor hedendaagse Duitse kunst - en de architectuur word ik dan weer vrolijk. Net als in Folkwang krijgt licht en ruimte er prioriteit. In de jaren '70 breidde de collectie uit met hedendaagse kunst uit de oostbloklanden en vandaag zie je er werken uit zowat de hele wereld. Kunstmuseum Bochum is een plek die me vasthoudt, met een collectie die afwisselend boeit, ontroerd en aanzet tot nadenken, maar ook een stevige knipoog niet schuwt. Op de tweede etage pik ik nog Neue Heimat Ruhr mee, waar drie ingeweken vrouwelijke kunstenaars hun artistieke ding uitstallen en de op zijde afgeprinte collectie van de Japanse fotografe Hiroko Inoue mijn volle bewondering wegdraagt.

"Je hoeft niet persé alle hedendaagse kunst te pruimen."

Baksteengothiek in Zechen-Zollern.

Grenzeloze solidariteit. De Cour d' Honneur van Zechen-Zollern in Dortmund lijkt met z'n statige gebouwen in baksteengotiek, meer op het riante binnenplein van een universiteit dan op een industriële site. Gelukkig maken de twee immense schachtliften op de achtergrond mij duidelijk dat ik mij op een oude mijnsite bevind. De mijn was eigendom van de Gelsenkirchener Bergwerk die in 1966 de poorten sloot, en in 1981 toegevoegd werd aan de industriële erfgoedlijst van het Ruhrgebied. De site mag dan wel een stuk kleiner zijn dan die van Zollverein, aan architecturale pareltjes ontbreekt het Zollern allerminst.

Art-nouveau bij de entree van het voormalige machinehuis.

Al meteen bij het opwandelen van het terrein sta ik bij de indrukwekkende machinehal die - opgetrokken uit baksteen, staal en glas - fel contrasteert met de neo-gotiek die ik zag bij de ingang. Blikvanger is de elegante art-nouveau entree, waarvoor de architect zich duidelijk liet inspireren door de metro-ingangen van Parijs. Na de sluiting van de mijn in 1966 was ook deze site gedoemd om te verdwijnen. Net als het Landschapspark in Duisburg wist het niet aflatende protest van de omwonenden de prachtige gebouwen van de sloop te redden. Hoe mooi en elegant de architectuur van de mijngebouwen ook moge zijn, het mijnwerkersbestaan van weleer was hard en vooral gevaarlijk.

Het museum in Zollern focust voluit op het harde leven van de kompels.

Over het leven van mijnwerkers kom ik alles te weten in het museum van Zollern. De prachtige scenografie focust voluit op facetten als recrutering, veiligheid en hygiëne en op het dagelijkse leven van de kompels. Wat mij als bezoeker bijzonder weet te raken, is de grenzeloze solidariteit die alle politieke krachtpatserij oversteeg. Het beste voorbeeld daarvan is de mijnramp van Courrières in 1906, de op een na grootste mijnramp ooit. Hoewel Frankrijk en Duitsland toen nog elkaars vijanden waren en ondanks het verbod van Der Kaiser, trokken Duitse mijnwerkers massaal naar Frankrijk om hun lotgenoten te helpen bij de reddingsoperaties.

"De grenzeloze solidariteit onder de kompels oversteeg alle politieke krachtpatserij."

Jahrhunderthalle in Bochum: het epicentrum Ruhrtriennale.

Beklijvend realistisch. 'De topografie van dit landschap wordt bijna helemaal bepaald door het industriële verleden' lacht mijn gids Anna in gebroken maar correct Engels. We staan bij de Jahrhunderthalle in Bochum, in een ver verleden nog een expohal en tot 1985 de immense krachtcentrale van staalreus Bochumer Verein. 'Tijdens de twee wereldoorlogen was de fabriek de grootste wapenproducent van Duitsland' aldus Anna. Vandaag is de 35 ha grote site naast een van de highlights van de Route der Industriekultur, het epicentrum én het hoofdpodium van de Ruhrtriennale, iedere editie goed voor enkele (klassieke) concerten en een opera, musiktheater in het triennale-jargon. Met mijn gids daal ik af in de kleurrijk verlichte kelders van de hal. Net als bij de hoogoven van het Landschapspark Duisburg, voel ik ook hier nog volop de joules van weleer.

De catacomben van de Jahrhunderthalle Bochum.

's Avonds trek ik opnieuw naar Bochum voor de premiere van de opera Neither van Morton Feldman en Samuel Beckett. Ik ontmoet er componist Heiner Goebbels die zijn derde en dus laatste jaar als artistiek directeur van de triennale uitzit. 'De unieke locaties in het Ruhrgebied waren bepalend voor mijn programmakeuze' vertelt hij. 'Ik wilde mij helemaal concentreren op werken die je alleen hier kan uitvoeren'. De immense ruimte van de Jahrhunderthalle is dan ook gesneden koek voor regisseur Romeo Castellucci die Neither ensceneert. In Brussel wist de Italiaanse regisseur mij al vaker te verbazen met z'n spectaculaire theater- en operaregie's. Neither grijpt mij al vanaf de eerste seconde bij de keel. De mysterieuze sfeer wordt nog eens flink geaccentueerd door de live-muziek van de Duisburger Philharmoniker. Het moment dat een enorme stoomlocomotief de publiekstribune ramt is zelfs beklijvend realistisch. Castellucci slaagt er weer in zichzelf te overtreffen.

"Investeren in cultuur loont en het Ruhrgebied is daarvan nog het beste voorbeeld."

RUHR PRAKTISCH:

Duitse dienst voor toerisme: www.germany.travel/nl

Vervoer: ik reed met Thalys naar Essen, dagelijks drie rechtstreekse verbindingen Brussel-Essen in 2u39 min. Brussel-Essen vanaf 19 euro in comfort 2 en 35 euro in comfort 1: www.thalys.com Ter plekke: voor wie niet met de auto komt: vrijwel alle belangrijke sites in het Ruhrgebied zijn te bereiken met openbaar vervoer.

Overnachten: ik sliep in het New Welcome Hotel Essen, van buiten niet echt aantrekkelijk, maar de grijsheid verdwijnt helemaal eenmaal je binnen bent. De moderne kamers in warme kleuren, een gezellige bar en een uitstekend restaurant zorgen voor een aangenaam verblijf. En het goeie nieuws is: het is niet duur: kamers vanaf 69€. www.welcome-hotels.com/nl/welcomehotel-essen

Ruhrgebied verkennen: een uitstekende gids voor het verkennen van het complexe Ruhrgebied is Tour de Ruhr van Roy Kit, uitgegeven bij Klartext. Deze gids geeft een mooi overzicht van alle bezienswaardigheden per stad/streek en staat vol bruikbare tips.

ETEN & DRINKEN:

Restaurant Hauptschalthaus - Duisburg: (h)eerlijke seizoensgebonden cross-over bistrokeuken in het oude schakelhuis van de hoogovensite in Duisburg. Het originele interieur valt nog het best te definiëren als industrielounge. Leuk terras in de zomer dat uitkijkt op het Landschaftspark Duisburg. hauptschalthaus.com

Casino Zollverein Essen: Ongetwijfeld het spectaculairste restaurant van de regio. Je eet er in een trendy kader, in het hart van de historische mijnsite Essen waar het restaurant interieur versmelt met functionele industrie-architectuur. Gastronomische én betaalbare keuken. Een absolute aanrader. casino-zollverein.de

Restaurant Pferdestall - Dortmund: (overwegend) regionale keuken in de oude paardenstallen van het mijncomplex in Dortmund. In het traditionele en gezellige interieur kan je regionale specialiteiten als Westfälischer Panhas, Alt-Haltinger Blutwurst en Dortmunder Rostbraten eten. www.restaurantpferdestall.de